De Keuringsdienst van Waren heeft in Zutphen een lange geschiedenis die zo’n 100 jaar geleden begon aan de Praebsterkamp. Een gebouw met een unieke uitstraling en een boeiend verhaal over het komen en gaan van deze dienst.
Voor het Zutphense station is het in de ochtenduren van zaterdag 17 mei 1924 een drukte van belang. Burgemeester Dijckmeester en de burgemeester van Warnsveld, jhr. mr. De Milly van Heiden Reinestein, de directeur van de Keuringsdienst van Waren in Zutphen ir. De Kruyff en een aantal overheidsfunctionarissen stonden gereed om een delegatie van buitenlandse gezondheidsambtenaren te verwelkomen.
Aankomst van de delegatie buitenlandse gezondheidsambtenaren bij de Keuringsdienst van Waren aan de Praebsterkamp. (Foto: Topografisch-Historische Atlas)
In twaalf luxe auto’s werd het gezelschap naar de Praebsterkamp gereden, waar een bezoek aan de laboratoria van de Keuringsdienst van Waren op het programma stond. De keuringsdienst had een aantal jaren daarvoor het nieuwe pand aan de Praebsterkamp betrokken. Volgens het verslag van dit bezoek in de Rotterdamse Courant van 19 mei 1924 ‘het fraaiste laboratorium van de Keuringsdienst van Waren dat ons land bezit’. Na uitgebreide toespraken en een bezichtiging van het gebouw vertrok het gezelschap weer voor ‘een autotocht door de fraaie zon beschenen omstreken’. Het gemeentebestuur bood de gasten daarna een diner aan in het mooie Hotel du Soleil aan de Zaadmarkt.
Dat Zutphen ‘het fraaiste laboratorium van de Keuringsdienst van Waren van ons land’ bezit werd een jaar daarna nog eens onderstreept. Op 19 januari 1925 werd keuringsdienst bezocht door de minister van binnenlandse zaken en landbouw jhr. mr. Ch. Ruys de Beerenbrouck. Hij werd vergezeld door dr. G.Leighton, hoofdinspecteur bij de Scottish Board of Health te Edinburgh en ir. B. Rogina uit Zagreb die enigen tijd bij de dienst werkzaam was geweest in verband met een door hem uit te brengen rapport aan de Joegoslavische regering voor de Volkenbond. Na de bezichtiging genoot het gezelschap van een lunch ten huize van burgemeester Dijckmeester aan de Deventerweg 43, waarna de minister in de middag met de trein naar Den Haag vertrok.
Jhr. mr. Ch. Ruys de Beerenbrouck in het midden op de eerste rij met naast hem, op de foto rechts, ir. H.W. de Kruijff, directeur van de Keuringsdienst van Waren in Zutphen. (Foto: Zutphense Courant 24-01-1925)
Warenwetbesluit
Tijdens de zittingsperiode van het kabinet Ruys de Beerenbrouck traden in 1919 de Warenwet en een aantal Warenwetbesluiten in werking. De industrialisatie nam in die tijd snel toe. Daarmee werd de controle op voedsel- en consumentenproducten steeds belangrijker om de gezondheid van de bevolking te beschermen. Omdat Zutphen, vanwege een strategische ligging aan de IJssel en de nodige infrastructuur, faciliteiten bood voor de vestiging van een overheidsdienst werd Zutphen door de minister van Arbeid, mr. P.J.M. Aalberse, in 1920 aangewezen en verzocht de minister om na een jaar een operationele keuringsdienst gereed te hebben. De dienst werd verantwoordelijk binnen een groot werkgebied op de Veluwe en in de Achterhoek, globaal van Heerde tot Brummen en van Harderwijk tot Winterswijk. Als directeur werd ir. H.W. de Kruyff aangesteld. Hij trad op 1 mei 1921 in dienst en werkte in de beginperiode nog enige tijd vanuit zijn toenmalige standplaats Leeuwarden.
Bouw en inrichting
De keuringsdienst werd in 1921 voorlopig gehuisvest aan het adres Kerkhof 1, in een aantal lokalen naast het toenmalige stadhuis. Het ontwerp voor een nieuw te bouwen gebouw voor de keuringsdienst werd opgedragen aan architectenbureau Schaap te Arnhem. Zij ontwierp ‘een gebouw dat in alle opzichten aan de eisen van de dienst voldeed’ en die de ambities van die tijd weerspiegelde in een kenmerkende stijl, met elementen van de Amsterdamse School als ook Jugendstil. De bouw werd uitgevoerd op een terrein aan de Praebsterkamp door de fa. Jurriens en Horstink uit Zutphen voor een bedrag van Fl. 102.770.
Omdat er na de jaren van de eerste wereldoorlog een toename van de werkloosheid dreigde als gevolg van de demobilisatie van soldaten en de daling van aan de oorlog gerelateerde productie, was de bouw en de aanwezigheid van een keuringsdienst van grote betekenis voor de stad Zutphen. Het creëerde werkgelegenheid en stimuleerde de lokale economie. In september 1921 werd met de bouw begonnen en in november 1922 was, na enige vertraging, de bouw gereed. Hierna kon met de inrichting worden begonnen. De inventaris kwam deels uit de opgeheven gemeentelijke keuringsdienst van Deventer en werd aangevuld met nieuwe aankopen.
Op 21 december 1922 kon de commissaris van de koningin in de provincie Gelderland, jhr. dr. S. van Citters, de Keuringsdienst van Waren aan de Praebsterkamp officieel openen. De directeur, ir. De Kruyff, nam een aanvang met de werkzaamheden, ondersteund door 11 personeelsleden: 2 scheikundigen, 2 analisten, 4 keurmeesters, een boekhouder, een amanuensis en een laboratoriumknecht.
Ontwikkeling van de Keuringsdienst
De Keuringsdienst ontwikkelde zich in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw als een belangrijke dienst die de veiligheid van voedselkwaliteit in belangrijke mate wist te handhaven. Nieuwe laboratoriumtechnieken deden hun intrede waarmee controles veel effectiever konden worden uitgevoerd, maar ook het personeelsbestand op de laboratoria en het aantal keurmeesters namen toe. In 1938 moest daardoor een uitbreiding van het gebouw worden gerealiseerd. In 1939 hadden 15 personen een vast dienstverband en had de dienst maar liefst 8 stagiaires gedurende het hele jaar of een aantal maanden van het jaar in dienst.
Interieur laboratorium Keuringsdienst van Waren 1920-1930. Foto: Archief van de Keuringsdienst van Waren te Zutphen
De keuringsdienst gedurende WOII
Toen Nederland in mei 1940 door nazi-Duitsland werd bezet, veranderde het werk van de Keuringsdienst van Waren drastisch. Hoewel de dienst gedurende de oorlogsjaren is blijven functioneren, ondanks dat vanwege de ’Arbeitseinsatz’ een aantal personeelsleden waren weggevoerd naar Duitsland of waren ondergedoken. De bezetters legden nieuwe regels en voorschriften op en introduceerden een systeem van rantsoenering om de beschikbare middelen te beheren. Dit leidde tot een toename van illegale handel en vervalsing van producten. Dit bemoeilijkte de taken van de dienst, die al met beperkte middelen moest werken.
De jaren na WOII
Gedurende de oorlogsjaren werd de Keuringsdienst nog geleid door ir. De Kruijff. In november 1946 bereikte hij de pensioengerechtigde leeftijd. Hij werd opgevolgd door de eerste scheikundige van de dienst, ir. H. Kalshoven. In de volgende decennia deden nieuwe ontwikkelingen in onderzoekmethoden hun intrede en breidde de dienst zich gestaag uit. In 1961 werd er een grondige verbouw van laboratoria en dienstvertrekken gerealiseerd.
In 1972 vierde de keuringsdienst haar 50 jarige jubileum onder leiding van directeur drs. S.C. Dierdorp. Ter gelegenheid van dit jubileum werd het boekje ’50 jaar Keuringsdienst van Waren Zutphen’ uitgegeven. Het boekje gaf een inzicht in het reilen en zeilen van de keuringsdienst. De heer Dierdorp wilde met de uitgave van het boekje niet zo zeer terugblikken op de afgelopen 50 jaar maar wilde wat van de geheimzinnigheid van het laboratoriumwerk wegnemen.
Taart aangeboden door mevrouw Kasteleyn–De Kruijff t.g.v. het 50-jarig bestaan van de dienst.
De onderzoeken op de laboratoria van de keuringsdiensten vereisten in toenemende mate specialistische kennis. Zo werden taken in onderzoek over de keuringsdiensten in het hele land verdeeld. Zutphen kreeg het onderzoek toegewezen van specerijen en andere hulpstoffen, gebruikt bij de bereiding van vlees en vleeswaren en van monsters van eet- en drinkwaren om de aard en samenstelling van hun eiwitbestanddeel vast te stellen.
Uiteindelijk voldeed het gebouw aan de Praebsterkamp niet meer aan de moderne eisen en werd naar een oplossing gezocht. De oplossing bleek nieuwbouw in de Stoven. Gedeputeerde Staten keurde daarvoor een besluit van de Gemeenteraad van 1978 goed om te komen tot nieuwbouw voor een bedrag van Fl. 7.880.668. Op 5 maart 1981 werd de eerste steen voor het nieuwe gebouw gelegd en eind 1982 kon het gebouw al worden betrokken.
Het gebouw aan de Praebsterkamp bleef leeg achter. Alle kozijnopeningen op de begane grond werden uit voorzorg dichtgetimmerd. Tot op dat moment verkeerde het gebouw nog in redelijke goede staat. Dit veranderde al snel ten gevolge van vernielingen, waardoor in de herfst van 1982 al een schade aan het pand was van ca. Fl. 40.000.
Het gebouw juli 1982 in desolate toestand.
Fotocollecte Wegener, foto Zeijlemaker
Medio 1983 werd het pand betrokken door een krakersgroep. In augustus 1984 vertrokken de krakers met achterlating van een enorme schade, die in de tienduizenden guldens beliep, aan het gebouw. Omdat de gemeente Zutphen de aanwezigheid van de krakers in het pand aanvankelijk had gedoogd, kwam het totale schadebedrag van Fl. 115.000 uiteindelijk ten laste van de gemeente Zutphen. Het gebouw werd na een tijd van onzekerheid over de uiteindelijke bestemming in het voorjaar van 1984 aan de Woningbouwvereniging Zutphen verkocht voor een bedrag van Fl. 140.000. De woningbouwvereniging diende een plan in om in het pand 16 (begeleide) wooneenheden te realiseren.
Wooneenheden van GGNet in 2023
Foto: Google Streetview
Reorganisaties
Betrekkelijk snel na de bouw van het nieuwe pand in de Stoven werd de keuringsdienst geconfronteerd met een reeks van reorganisaties. In 1988 gingen alle provinciale en gemeentelijke keuringsdiensten over in een Rijkskeuringsdienst. Zeven jaar later, in 1995, kwam er een fusie tot stand tussen de keuringsdiensten en de Inspectie Levensmiddelen en de Drankwet, waaraan in 1998 de RVV (Rijkskeuringsdienst voor Vee en Vlees) werd toegevoegd. Vooralsnog had dit voor de keuringsdienst in Zutphen, die inmiddels als Inspectie Waren en Veterinaire zaken verder opereerde, weinig gevolgen dan alleen een forse uitbreiding van taken. Om al deze taken goed uit te kunnen voeren werd in 2000 het bestaande gebouw van de Keuringsdienst uitgebreid met een opvallende half ronde vleugel gelijkend op de boeg van een schip.
Het inmiddels voormalige en verlaten gebouw in 2025 van de NVWA aan de Stoven in Zutphen. Foto: auteur
De laatste reorganisatie, die in 2002 werd ingezet, maakte een einde aan de dienst in Zutphen. Alle activiteiten op het gebied van veterinaire en niet-veterinaire levensmiddelen werden onderbracht bij de inmiddels opgerichte Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). In 2006 was de reorganisatie compleet met een hoofdkantoor in Utrecht en een aantal gespecialiseerde onderzoekcentra, verspreid over Nederland. Het gebouw aan de Stoven bleef leeg achter. De laboratoriumwerkzaamheden van de Keuringsdienst van Waren in Zutphen werden voornamelijk overgenomen door het Wageningen Food Safety Research. Hiermee kwam na 75 jaar een einde aan de aanwezigheid van de Keuringsdienst van Waren in Zutphen.
Geraadpleegde bronnen:
- Regionaal Archief Zutphen – NL-ZuRAZ-0391
- Jaarverslagen Gemeente Zutphen
- Archief van de gemeente Zutphen (1981-1989)
- Boek ‘Keuringsdienst van Waren Zutphen, 1922-1972’
- Brochure ‘De Keuringsdienst van Waren verhuisd, 1921 – 1982’
- Nieuwe Rotterdamse Courant, 19 mei 2024
Wim ter Hart
Mei 2025